Распаўсюджванне этнікону «беларусцы» і назвы «Белая Русь»

Знешняй формай праяўлення самасвядомасці з'яўляецца назва народа - этнонім. У XIII - XVI стст. у дачыненні да насельніцтва Беларусі ўжываліся розныя этнонімы. Да XVII ст. абагульняючай для праваслаўнага насельніцтва Беларусі, Украіны, Масковіі і часткова Літвы, Польшчы, латгаліі з яўлялася назва "Русь", "рускія", "русіны". Хаця ў іх грамадскай свядомасці захоувалася ўяўленне аб асаблівай блізкасці ўсходнеславянскіх народаў, якое замацоўвала праваслаўная царква, насельніцтва Русі Літоўскай і Русі Маскоўскай лічыла менавіта сябе "сапраўднай" Руссю, а сваіх суседзяў назьюала "маскавітамі", "маскалямі" ці, адпаведна, "літвой". Беларускія "русіны" ўжо ў XV - XVI стст. адрознівалі сябе ад "маскавітаў" суседняй дзяржавы, называючы іх мову "маскоўскай", а сваю - "рускай". Этнонім "рускія людзі" меў больш стабільную распаўсюджанасць сярод жыхароў усходняй Беларусі і Смаленшчыны. У канцы XVI - XVII ст. ён трансфармаваўся ў назву "беларусцы".

Спроба вызначыць прыблізны арэал распаўсюджання назвы «беларусец» па розных дакументах XVII ст. паказала, што гэты этнонім ужываўся ў паўночнай, цэнтральнай і ўсходняй Беларусі (у сучасным разуменні гэтага слова), з гарадамі Полацкам, Віцебскам, Оршай, Магілёвам, Быхавам, Копыссю, Крычавам, Друцкам, Барысавам, Слуцкам, Талачыном, Лукомлем, Мсціславам, Бабруйскам. Разам з тым нярэдка жыхары Рэчы Паспалітай, падобна іншаземцам, пад «Белай Руссю» разумелі некаторыя ўкраінскія землі. Так, у чалабітнай рускаму цару сотнікаў Войска Запарожскага Беларускіх палкоў, «обретающимся в Белой России», сярод гарадоў, якія знаходзіліся на гэтай тэрыторыі, назва Гародня. У канцы XVII ст. польскі пісьменнік Гарткнох падзяляў усю Русь у Рэчы Паспалітай на Чырвоную і Белую. Да Белай Русі ён адносіў Чарнігай, Кіеў, Ноўгарад-Літоўскі (Навагрудак), Смаленскае ваяводства [12].

Аднак трэба адзначыць, што выхадцы з паўночнаўкраінскіх зямель у роспытах і іншых дакументах другой палавіны XVII ст. ужо вельмі рэдка называюць сябе «беларусцамі», прычым да іх гэта назва прымеркавана хутчэй тэрытарыяльна, чым этнічна. Насельніцтва ўсходніх абласцей Украіны, і перш за ўсё казакі («чаркасы»), вызначалі сваю маларускую тэрыторыю паняццямі «Украіна», «Рускае ваяводства», «Руская Украіна». Паступова напаўненне этнічным зместам назвы «Белая Русь» замацава-ла гэта вызначэнне за тэрыторыяй з беларускім насельніцтвам, што ўказвае на працэс этнанімізацыі назвы «беларусец». Сведчаннем пераўтварэння гэтай назвы ў этнононім беларусаў служыць саманазва «беларусец» у роспытах у Маскоўскім пасольстве ўдзельніка паўстання Сцяпана Разіна, ураджэнца Гродна АсташкІ Троіцкага. У гэтым выпадку «беларусцам» называе сябе выхадзец з заходніх абласцей этнічнай тэрыторыі беларускага народа, якія ў XVII ст. яшчэ не называліся Белай Руссю. Знамянальна, што Троіцкі каля 17 гадоў знаходзіўся ў Расіі ў іншаэтнічным акружэнні, аднак ён не страціў сваёй самасвядомасці. Не выключана, што такое ж устойлівае існаванне этнанімічнай формы самасвядомасці было ўласціва беларусам, якія жылі за межамі тэрыторыі Белай Русі і упаміналіся ў дакументах як «беларусцы». Напрыклад, ураджэнец Раслава Пётр Смірноў у роспытах паказаў, што яго завезлі ў Польшчу, дзе ён жыў у Відаве ў беларусца. Доўгае захоўванне саманазвы ва ўмовах значнай аддаленасці ад месца першапачатковага пражывання, на думку сучасных этнографаў, з’яўляецца важнейшым сведчаннем мацнеючай этнічнай самасвядомасці

Самастойнасць этнікону «беларусцы» ў Рэчы Паспалітай XVII— XVIII стст. сведчыла таксама аб этнічным змесце гэтай назвы, калі яна ўжывалася ў афіцыйных і прыватных дакументах у кантэксце з этнадыферэнцыруючымі назвамі «ляхі», «чаркасы», «літва». Так, расказваючы аб сейме 1631 г., рэестравы казак П. Худы гаворыць аб тым, што каралевіча Уладзіслава патрабавалі на каралеўства запарожскія чаркасы і беларусцы.

Умацаванне этнічнага сэнсу паняцця «беларусцы» пачало абумоўліваць яго асобнае ўжыванне часам ужо без палітоніма «ліцвіны», што адлюстроўвала рост іменна этнічнай самасвядомасці беларусаў. Гэты працэс адпавядаў раздзельнаму прымяненню вызначэнняў «Белая Русь» і «Літва».У дакуменце 1661 г. смаленскі ваявода дакладна дыферэнцыруе паняцце «Вялікае княства Літоўскае», «княства Жмудскае» і «Белая Русь». Пад апошнім ён мае на ўвазе ўсходнія землі сучаснай Беларусі і тыя часткі Смаленшчыны і Пскоўшчыны, якія адышлі да Маскоўскай дзяржавы. У той жа час у Рэчы Паспалітай Белая Русь заўсёды разумелася як частка Вялікага княства Літоўскага. Напрыклад, ва ўніверсале 1700 г. караля Аўгуста II гаворыцца аб абывацелях «стану шляхецкай Белай Русі ў Вялікім княстве Літоўскім». Палітычнае саперніцтва каралёў Рэчы Паспалітай і рускіх цароў за тытул уладароў Белай Русі стварала некаторыя адрозненні паняццяў «беларусец» у пагранічных абласцях, якія адносіліся да дзвюх суседніх дзяржаў. Таму беларусаў Рэчы Паспалітай называлі часта «ліцвіны беларусцы», а беларусаў, якія пражывалі на землях Рускай дзяржавы, называлі проста «беларусцамі» або «рускімі» (калі яны былі праваслаўнага веравызнання).

Другие статьи

Развитие и размещение нефтяной промышленности России
Нефтяная промышленность является составной частью ТЭК - многоотраслевойсистемы, включающей добычу и производство топлива, производство энергии(электрической и тепловой), распределение и транспорт энергии и топлива. Нефтяная промышленность - отрасль тяжелой индустрии, включающа ...