Аб'яднальныя працэсы ў межах гісторыка-этнаграфічных абласцей

Нягледзячы на рэзкія змены ў колькасці насельніцтва і на масавыя міграцыі, рассяленне беларусаў заставалася кампактным, а цэласнасць іх этнічнай тэрыторыі (таксама, як і літоўцаў) забяспечвалася захаваннем пэўнай аўтаноміі за землямі Вялікага княства Літоўскага, межы якога фактычна адлюстроўвалі асноўны арэал рассялення беларускага і літоўскага этнасаў. Вандроўнікі, якія перасякалі тэрыторыю ў XVII —XVIII стст., часта звярталі ўвагу на тыя пагранічныя рубяжы, якія захоўвалі размежаванне зямель Вялікага княства Літоўскага і Польшчы. Выразна ўяўлялася размяшчэнне “Літоўскага рубяжа” і на сумежных тэрыторыях Беларусі і Расіі. Перасячэнне дзяржаўных граніц без неабходных грамат дазвалялася ўрадам толькі з мэтай развіцця гандлёвых сувязей. Так, маскоўскі ўрад не перашкаджаў гандлёвай дзейнасці насельніцтва пагранічных з Вялікім княствам Літоўскім тэрыторый, у выніку чаго граніца Расіі з княствам была фактычна адкрытай.

Тэрытарыяльная арганізацыя беларускага насельніцтва ў XVII—XVIII стст. у асноўных рысах адпавядала ранейшай. Аднак парушаныя вайной і міграцыямі валасныя і зямляцкія аб’яднанні насельніцтва аднаўляліся ў крыху іншых арэалах. Некалькі змяніліся таксама тэрытарыяльна-адміністрацыйныя межы ваяводстваў і паветаў, што ў цэлым садзейнічала размыванню старажытных зямляцкіх і абшчынна- валасных форм арганізацыі насельніцтва. Рэзкія колькасныя ваганні насельніцтва прыкметна адбіліся на аслабленні зямляцкіх сувязей унутры этнічнага масіву беларусаў. Ранейшыя этнанімічныя формы сталі ў гэты час вызначэннямі, галоўным чынам, гарадскіх жыхароў і невялікай часткі сельскага насельніцтва бліжэйшых да горада сёл і вёсак. Характэрныя для зямляцкіх арганізацый этніконы “палачане”, «віцябляне», «берасцяне» і іншыя пачынаюць абазначаць амаль выключна жыхароў адпаведных гарадоў — Полацка, Віцебска, Брэста і г. д. Паступовае аслабленне зямляцкіх сувязей «кампенсавалася» больш актыўнай кансалідацыяй насельніцтва на ўзроўні лакальных адміністрацыйных і гаспадарчых адзінак, і перш за ўсё валасцей і паветаў, якія заставаліся непасрэдным і найбольш вузкім звяном функцыяніравання аб'яднальных працэсаў кансалідацыі і інтэграцыі насельніцтва. Колькасць этніконаў валасцей і паветаў на старонках дакументаў XVII—XVIII стст. значна ўзрастае.

У шэрагу абласцей Беларусі, і перш за ўсё ў пагранічных кантактных зонах з іншымі народамі, у XVII—XVIII стст. пачынаюць назірацца больш шырокія аб'яднальныя працэсы ў межах пэўных гісторыка-этнаграфічных абласцей, напрыклад на ўсходніх і ў паўночна-ўсходніх землях Беларусі, а таксама на Смаленшчыне і Пскоўшчыне, дзе ўзнікла і распаўсюдзілася (ад тапоніма «Белая Русь») этнанімічнае вызначэнне “беларусцы” (радзей «белару- сы»). У гэты час назва “Белая Русь” часткова заставалася «блукаючым» тапонімам, але пры гэтым ужо стабільна замацоўвалася за абласцямі Верхняга Падзвіння і Падняпроўя, а насельніцтва гэтых тэрыторый пачало называць сябе «беларусцамі». З'явіліся вызначэнні «беларускія гарады», «беларуская шляхта», «беларуская мова» і нават “беларуская вера”.

Па лінгвістычнай форме назва «беларусец» не выходзіла за межы аналагічных па паходжанню назваў таго часу. Суфікс –ец- ужываўся ў многіх вызначэннях усходніх славян (магілевец, быхавец, нежынец, валынец і г. д.) [10]. З'явіўшыся яшчэ ў XVI ст. у якасці назвы з боку суседзяў, паняцце «беларусы» было пісьмова зафіксавана ў Маскоўскім разрадным загадзе ў XVII ст. ужо як саманазва жыхароў усходніх зямель Беларусі. «Родам ліцвін, беларусец», «ліцвін-беларусец», «беларусец», «родам беларусец» і г. д. — так называлі сябе ў Маскве беларускія сяляне, рамеснікі, купцы, так іх называлі маскоўскія дзякі і так называлі адзін аднаго самі беларусы (назва “беларусец»” адлюстравалася і ў антрапаніміі, напрыклад Афанас Іванавіч Беларусовіч).

Другие статьи

Гатчина
Га́тчина (с 1923 по 1929 — Троцк, с 1929 по 1944 — Красногварде́йск) — город (с 1796 года) в России, административный центр Гатчинского муниципального района Ленинградской области. Численность населения на 1 января 2010 года — 90 268 человек (самый населённый пункт Ленингра ...